वैद्यकीय क्षेत्रातील प्रगतीमुळे अनेक आजारांवर उपचार शक्य झाले आहेत. त्यापैकीच ‘वंध्यत्व’ (infertility) ही एक समस्या. या समस्येमुळे अनेक जोडप्यांच्या पालकत्वाचे स्वप्न अपूर्ण राहते परंतू आधुनिक विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाच्या मदतीने आयव्हीएफ (इन-व्हिट्रो फर्टिलायझेशन) या उपचारामुळे गर्भधारणा होऊ शकते आणि जोडपी पालक बनण्याचे सुख अनुभवू शकतात.
आयव्हीएफ म्हणजे काय? (What is IVF?)
आयव्हीएफ ही प्रयोगशाळेत फलन (fertilization) घडवून आणण्याची वैद्यकीय प्रक्रिया आहे. यामध्ये स्त्रीबीज (eggs) आणि शुक्राणू (sperm) शरीराबाहेर एकत्रित करून त्यांचे फलन केले जाते. तयार झालेल्या भ्रूणांपैकी (embryo) निरोगी आणि सक्षम भ्रूण निवडून ते स्त्रीच्या गर्भाशयात रोपण केले जातात. यशस्वी रोपण झाल्यानंतर गर्भधारणा होते आणि पुढे निरोगी बाळाचा जन्म होतो.
आयव्हीएफ उपचार कसे केले जाते? (How is IVF Treatment Done?)
आयव्हीएफ उपचार हे अनेक टप्प्यांमधून जाते. या प्रत्येक टप्प्यावर तज्ञ डॉक्टरांचे मार्गदर्शन आणि सहकार्य असते.
1. प्रारंभिक तपासणी आणि सल्ला (Initial Consultation and Tests):
आयव्हीएफचा विचार करताना सर्वप्रथम तुम्ही तज्ञ डॉक्टरांची भेट घ्या. या भेटीत तुमच्या वैद्यकीय इतिहासाची (medical history) माहिती घेतली जाते आणि काही आवश्यक तपासण्या (tests) करण्याविषयी सांगितले जाते. या तपासण्यांमध्ये हार्मोन्सची पातळी, शुक्राणूंची गुणवत्ता आणि संख्या, अंडाशयांची कार्यक्षमता (Ovarian function)
आदींचा समावेश असतो. या तपासण्यांच्या आधारे तुमच्या वंध्यत्वाचे कारण ओळखले जाऊ शकते आणि त्यानुसार उपचारांची योजना आखली जाते.
2. अंडाशय उत्तेजना (Ovarian Stimulation):
आयव्हीएफ उपचारामध्ये गर्भधारणेसाठी अधिकाधिक अंडी (eggs) तयार करणे गरजेचे असते. यासाठी काही विशिष्ट औषधांचा वापर केला जातो. या औषधांमुळे अंडाशयांना उत्तेजित (stimulate) केले जाते आणि एकाच चक्रात (cycle) अनेक अंडी तयार होतात.
3. अंडी काढणे (Egg Retrieval):
औषधांमुळे अंडी परिपक्व झाल्यानंतर ट्रान्सवजायनल सोनोग्राफी (transvaginal sonography) च्या मार्गदर्शनात एक लहान शस्त्रक्रिया (minor surgery) करून अंडी काढली जातात. ही प्रक्रिया सहसा औषधांच्या मदतीने, झोपेत (under sedation) केली जाते आणि यामध्ये वेदना होण्याची शक्यता कमी असते.
4. शुक्राणूंचे संकलन (Sperm Collection):
ज्या दिवशी अंडी काढली जातात त्याच दिवशी पुरुषाकडून शुक्राणूंचे नमुने गोळा केले जातात. काही केसेसमध्ये शुक्राणू बँकेकडूनही (sperm bank) शुक्राणूंचा वापर केला जाऊ शकतो.
5. प्रयोगशाळेत फलन (Fertilization in the Lab):
काढलेली अंडी आणि शुक्राणूंचे प्रयोगशाळेत एकत्र करून फलन (fertilization) घडवून आणले जाते. या प्रक्रियेदरम्यान काही केसेसमध्ये ICSI (intracytoplasmic sperm injection) या तंत्राचा वापर केला जातो. या तंत्रज्ञानाद्वारे एखादे सक्षम शुक्राणू थेट अंड्यामध्ये इंजेक्ट केले जाते जेणेकरून फलन होण्यास मदत होते.
6. भ्रूणांची निर्मिती आणि निवड (Embryo Development and Selection):
फलित अंडी (fertilized eggs) नंतर काही दिवसांमध्ये भ्रूणांमध्ये विकसित होतात. या भ्रूणांची प्रयोगशाळेत काळजीपूर्वक निरीक्षण केले जाते आणि त्यांची गुणवत्ता तपासली जाते. सर्वोत्तम आणि सर्वात सक्षम भ्रूण निवडले जातात.
7. भ्रूण रोपण (Embryo Transfer):
निदान केलेले निरोगी भ्रूण एक पातळ ट्यूबच्या मदतीने स्त्रीच्या गर्भाशयात रोपले जातात. ही प्रक्रिया सहसा वेदनादायक नसते आणि बाह्य रुग्ण विभागात (outpatient department) केली जाऊ शकते.
8. गर्भधारणेची पुष्टी (Pregnancy Confirmation):
भ्रूण रोपण केल्यानंतर काही आठवड्यांनी गर्भधारणेची चाचणी (pregnancy test) केली जाते. चाचणी सकारात्मक आल्यास यशस्वी गर्भधारणा झाली आहे हे लक्षण असते. पुढील काळात ती स्त्री डॉक्टरांच्या नियमित देखरेखीत असते आणि तिच्या आरोग्याची काळजी घेतली जाते.
आयव्हीएफ उपचाराचा यशस्वी दर (Success Rate of IVF Treatment)
आयव्हीएफ उपचाराचा यशस्वी दर अनेक घटकांवर अवलंबून असतो. जसे – स्त्रीचे वय, वैद्यकीय इतिहास (medical history), अंडाशयांची कार्यक्षमता(Ovarian function), शुक्राणूंची गुणवत्ता (sperm quality) इत्यादी. सामान्यत: 35 वर्षांपेक्षा कमी वयाच्या महिलांमध्ये यशस्वी गर्भधारणेची शक्यता जास्त असते. परंतु, तज्ञ डॉक्टरांच्या मार्गदर्शनाखाली आणि आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या मदतीने सर्व वयोगटातील महिलांसाठी आयव्हीएफ उपचार यशस्वी होऊ शकतो.